Bu âyette sözü edilen aylar, güneþ takvimindeki aylar deðil, Ayýn Dünya’nýn etrafýnda dönüþüne göre hesaplanan ay takviminin aylarýdýr. Hesaplamanýn ve modern imkanlarýn olmadýðý dönemlerde Ay’ýn hareketlerini gözleyip hesaplanan bu takvim, günes takvimine göre daha tabii ve daha sade idi. Allah (c.c.) bunu O’nun her zaman gecerli yasasý (dini) diye niteliyor. Ýslâm öncesi Arabistan'da bu aylardan dördü haram kabul edilmiþ, bu aylarda savaþmak yasadýþý ya da fesat sayýlmýþtýr. Kur’an yukarýdaki âyetle bu örfü te’yid etmiþtir. Haram aylar : Muharrem, Receb, Zilkâde ve Zilhicce'dir.(1)

Ancak müþrik araplar aylarýn mevsimler içinde dolaþmasýnýn yol açtýðý ticari mahzurlardan kaçýnmak ve ibadetleri belli zamanlarda yapmak için, ay takvimini kabaca güneþ takvimine uygun hale getirirlerdi. Bunun için her sekiz yýllýk dönem içinde sýrayla üçüncü, altýncý ve sekizinci yýllarda aylara bir onüçüncü ay ilave ederlerdi. Buna nesi’denirdi.

Âyette: “bu aylar konusunda kendinize yazýk etmeyin” ifadesiyle anlatýlmak istenen müslümanlarýn bu keyfi uygulamayý, haccý ve Ramazaný hep ayný mevsime getirmeyi kabul etmemeleridir. Zira böyle bir uygulama hem aylarýn normal dolanýmýna saygýsýzlýk, hem de ibadetlerdeki asýl amacý zedelemektir.(2)

Kur’an bu uygulamaya küfürde ziyade diye isim verdi ve yasakladý.“(Aylara) ilave yapmak, (onlarýn) hakký tanýmaktan kaçýnma tavýrlarý içinde olsa olsa fazladan bir örnek, hakký inkara yeltenenleri (daha da) saptýran bir vesiledir. (Sözkonusu) bu (çoðaltmayý), aylarýn sayýsýný Allah'ýn yasak kýldýðý takvime uyarlamak amacýyla bir yýl olumlayýp bir yýl yasak sayýyor ve böylece Allah'ýn yasak kýldýðý þeyi (kendilerince) meþrulaþtýrmaya kalkýþýyorlar...”(Tevbe, 9/37)

Dünya’nýn Güneþ etrafýndaki dönüþüne göre, yani Güneþ sistemine göre hesaplanan ve her yýl sabit olan takvim de oniki aydýr. Bu da Allah’ýn âyetlerindendir. Ancak yukarýdaki âyette kamerî aylara iþaret edilmesi dikkat çekicidir. Bunun hikmeti hac, kurban ve ramazan ibadetinin yýlýn her mevsiminde yerine getirilmesine dikkat çekmek olabilir. (Allahu a’lem)

Kamerî aylarýn baþlangýcý hilâlin doðmasýyla belirlenir. Kur’an buna þöyle iþaret ediyor:

“Sana, hilal þeklinde yeni doðan aylarý sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve özellikle hac için vakit ölçüleridir…”  (Bakara, 2/189)

Þehr-i Ramazan

Ramazan Kur’an’da, Bakara sûresinde oruçtan söz eden iki âyetten sonra gelen 185. âyetde ‘þehr-i ramazan’ þeklinde geçiyor.

“Ramazan ayý, insanlara yol gösterici, doðrunun ve doðruyu eðriden ayýrmanýn açýk delilleri olarak Kur'an'ýn indirildiði aydýr.

Öyle ise sizden ramazan ayýný idrak edenler onda oruç tutsun. Kim o anda hasta veya yolcu olursa (tutamadýðý günler sayýsýnca) baþka günlerde kaza etsin. Allah sizin için kolaylýk ister, zorluk istemez. Bütün bunlar, sayýyý tamamlamanýz ve size doðru yolu göstermesine karþýlýk, Allah'ý tazim etmeniz, þükretmeniz içindir.”(Bakara, 2/185)

Âyette lafzen “kim ay’a (þehr’e) þahit olursa oruç tutsun” deniliyor. Buradaki aydan maksat Ramazan ayýdýr.(3)

Þehr Ne Demektir?

‘Þehr’; ‘þöhret’ kökünden masdar olup bir þeyi açýða çýkarmak anlamýndadýr. Bu baðlamda “kad þehira fülanün seyfehu-kýlýcý kýnýndan çýkarýp gösterdi”denir.(4)

- Gökte görülen aya (kamere),

- Bu ayýn görünüp, ýþýk verir bir hâle gelmesi ve nihayet kaybolup, tekrar doðmasý suretiyle bir devrinden ibaret olan zaman süresine þehr (ay) denmiþtir. 

- Hilâl göz önüne alýnmadan sýrf gün hesabýyla otuz günlük süreye de adet olarak ‘þehr’ denir. Güneþ yýlýnýn bölümlerinden her birine ay (þehr, mâh) denmesi de buradan alýnmýþtýr.(5)

Sözlükte Ramazan

Kaynaklarda bu aya ramazan adýnýn niçin verildiði hakkýnda farklý açýklamalar yer alýr. En fazla kabul gören yoruma göre bu ay rastladýðý mevsim gereði çok sýcak ve yakýcý bir özelliðe sahip olduðu için bu adla anýlmýþtýr.(6)

Ramazan kelimesi hakkýnda iki görüþ vardýr

Birincisi: Bazýlarýna göre Ramazan Allah’ýn isimlerinden biridir. Bu nedenle tefsirci Mücahid bu aya hitaben ‘Ramazan ‘ denilmesini hoþ görmezdi. Ona göre bu aya ‘Þehr-i Ramazan’ denilmesi daha uygundur.(7) Ancak bu görüþ çoðunluk tarafýndan isabetli bulunmamýþtýr.(8)

Ýkincisi: Ramazan da Receb, Þaban gibi belirli bir ayýn ismidir. Ramazan ‘þehr’ ile (Þehr-i Ramazan þeklinde) özel isimdir. Ancak þehr-i ramazan demeden de tek baþýna kullanýlýr.

Nitekim Þehr-i Ramazan (Ramazan ayý), Þehr-i Rebiu'l-evvel (Rebîu'l-evvel ayý), Þehr-i Rebîü'l-âhir (Rebîü'l-âhir ayý) denilir.

Ramazan isminin hangi kelimeden türediði konusunda bir kaç görüþ var.

1. Kimilerine göre de Ramazanýn aslý ‘er-ramadu’dur. Bu da yeryüzünü yýkayan güz yaðmuru demektir. Ramazanýn da týpký bu yaðmur gibi oruçtutanýn günahlarýný yýkamasýndan hareket ederek bu ad  verilmiþ.(9)

2. Bazýlarýna göre Ramazan, sözlükte “günün çok sýcak olmasý, güneþin kum ve taþlarý çok ýsýtmasý, kýzgýn yerde yalýnayak yürümekle ayaklarýn yanmasý” anlamlarýndaki ‘ramad’ masdarýndan veya “Güneþin güçlü ýsýsýndan çok fazla kýzmýþ yer” mânasýndaki ‘ramdâ’ kelimesinden türemiþtir.(10)

3. Bazýlarýna göre Ramazan, ileri derecedeki susuzluktan dolayý içten sýcak basmasý anlamýna gelen ‘ramada’ kökünden gelmektedir. ‘Ramda’ ise ileri derecedeki sýcaklýk demektir.

5. Bazýlarýna göre Ramazan ‘ra-mi-da’ fiilinden türemiþtir. Bu da, açlýðýn ve susuzluðun þiddeti sebebiyle insanýn içinin yanmasý demektir.(11)

4. Bazýlarýna göre Ramazan, ‘ramd’ fiilinden alýnmýþtýr ki, kýlýcýn namlusunu veya ok demirini inceltip keskinletmek için iki kaygan taþ arasýna koyup döðmektir. Bu aya bu ismin verilmesi de Araplar'ýn bu ayda silahlarýný bileyip hazýrladýklarýndan dolayýdýr.(12)

5. Bir baþka görüþe göre Ramazan’a bu adýn verilmesinin sebebi günahlarý salih amellerin yaktýðýndan dolayýdýr. Buna göre bu kelime yakmak manasýndaki er-ramda’dan gelir. Güneþin sýcaðý ile aþýrý derece yanmýþ yerlerde ayaðýn yanmasý ‘ra-mi-de’ fiili ile anlatýlýr.(13)

6. Bir diðer görüþe göre Ramazan ayýnda kalpler ahiret hakkýnda düþünüp öðüt alma hararetinden dolayý týpký kum ve taþlarýn güneþin ýþýðýndan ýsýnýp yandýklarý gibi yandýklarýndan dolayý bu adý almýþtýr.(14)

Orucun hararetiyle günahlarýn yakýldýðý, güz yaðmurlarýnýn yeryüzünü yýkadýðý gibi ramazan orucunun da müminleri günahlardan yýkayýp temizlediði için aya bu ismin verildiði yönünde bazý kitaplarda yer alan açýklamalar Ýslâm’dan sonra orucun etkilerine bakýlarak yapýlan ve tarihî bilgilerle pek örtüþmeyen yakýþtýrmalar olduðu anlaþýlmaktadýr. Çünkü hicrî takvimde yer alan ay isimlerinin Ýslâm’dan önce konulduðunda þüphe yoktur.(15)

Ýslam’dan önce Ramazan

Bu ayýn Ýslâm’dan önce Arab-ý bâide (Âd ve Semûd) döneminde ‘deymur’ veya ‘zeymur’ diye adlandýrýlýp senenin bu ayla baþlatýldýðý, Ramazan isminin ise hicrî takvimde yer alan diðer ay isimleriyle birlikte Arab-ý müsta‘ribe devrinde kullanýlmaya baþlandýðý, Ýslâmiyet’in ortaya çýktýðý dönemde de Araplar’ýn bu isimleri kullanmakta olduðu nakledilir.

Bazý kaynaklarda, bu isimlerin milâdî V. yüzyýlýn baþlarýnda Peygamber’in (s.a.s.) beþinci dedesi Kilâb b. Mürre tarafýndan belirlendiði kaydedilmektedir.

Bir görüþe göre o zamanki Araplar aylarýn isimlerini, eski dillerinden deðiþtirdikleri zaman, her ayý rastladýðý mevsime göre isimlendirmiþlerdi. Eski dilde, ‘Nâtik’ ismiyle anýlan bu ay da o sene þiddetli bir sýcaða rastladýðýndan buna ‘þehr-ü Ramazan’ adýný verdiler.

Kamerî takvimde yer alan ‘cumâdâ’ ve ‘rebî‘’ gibi ay adlarýnýn da belirli mevsimlere ve hava þartlarýna iþaret etmesi bu açýklamayý destekler niteliktedir.(16)

Ramazan ve Oruç

Oruçla ilgili kelimeler Kur’an’da ondört âyette geçiyor. 

Bunlardan iki tanesi fiil halinde geliyor.“… Bununla beraber kim gönüllü olarak hayýr yaparsa, bu kendisi için daha iyidir. Eðer bilirseniz (güçlüðüne raðmen) oruç tutmanýz sizin için daha hayýrlýdýr.” (Bakara, 2/184)

Bakara 185. âyetinde “…Sizden bir bu aya ulaþtýðýnda oruç tutsun…” deniliyor.

Oruç manasýnda ‘siyam’  dokuz âyette yer alýyor. 

Bunlardan iki tanesi Ramazan orucu hakkýndadýr. “Ey iman edenler! Oruç sizden önce gelip geçmiþ ümmetlere farz kýlýndýðý gibi size de farz kýlýndý. Umulur ki korunursunuz.” (Bakara 2/183)

“Oruç gecesinde kadýnlarýnýza yaklaþmak size helal kýlýndý. Onlar sizin için birer elbise, siz de onlar için birer elbisesiniz. Allah sizin kendinize kötülük ettiðinizi bildi ve tevbenizi kabul edip sizi baðýþladý. Artýk (ramazan gecelerinde) onlara yaklaþýn ve Allah'ýn sizin için takdir ettiklerini isteyin. Sabahýn beyaz ipliði (aydýnlýðý), siyah ipliðinden (karanlýðýndan) ayýrt edilinceye kadar yeyin, için, sonra akþama kadar orucu tamamlayýn…” (Bakara, 2/187)

Kur’an’da üç çeþit oruçtan bahsedilir. Birincisi: Ramazan orucu.

Ýkincisi: Keffâret oruçlarý. Bazý suçlara karþýlýk Allah tarafýndan emredilen ceza oruçlarýdýr. Keffâret oruçlarý da beþ tanedir.

1- Hac esnasýnda yapýlan belli bir hatayla ilgili keffâret orucu. (Bakara, 2/196)

2- Ýhramlý iken avlanan hacýlarýn keffaret olan oruç. (Maide, 5/95)

3- Kasýtsýz olarak bir müslümaný öldürenin keffâret orucu. (Nisa, 4/92)

4-Yeminlerini bozanlarýn keffâret orucu.(Maide, 5/89)

5- Zihar keffâreti olan oruç. (Mücadile 58/3-4) Zihar; cahiliyye döneminde bir erkeðin hanýmýný annesinin yerine koyup onunla iliþkiye girmeye yemin etmesi idi. Allah (c.c.) bu abes geleneði ortadan kaldýrmak için zihar yapana köle azad etmeyi, buna gücü yetmeyenlerin ise iki ay peþpeþe oruç tutmalarýný farz kýldý.

Üçüncüsü: Hasta veya yolcu olanlarýn mazeretleri sebebiyle Ramazanda tutamadýklarý günler sayýsýnca baþka günlerde oruç tutmalarý gerekir.  (Bakara, 2/ 185) (Bu âyetlerin hepsinde sýyam-oruç kelimesi kullanýlýyor.)

Oruç savm þeklinde bir âyette Meryem’in (a.s.) ‘susma orucu’ olarak yer alýyor. “Ye, iç. Gözün aydýn olsun! Eðer insanlardan birini görürsen de ki: Ben, çok merhametli olan Allah'a oruç adadým; artýk bugün hiçbir insanla konuþmayacaðým.” (Meryem, 19/26)

Allah (c.c.) bir ayette Ramazan’a atýf yapmadan oruç tutan kadýnlarý (sâimât) ve oruç tutan erkekleri (sâimûn) övüyor: “… benliklerini denetim altýna alýp oruç tutan bütün erkekler ve bütün kadýnlar, iffetlerini koruyan bütün erkekler ve bütün kadýnlar…. Ýþte bunlara Allah sýnýrsýz bir baðýþ ve muhteþem bir ödül hazýrlamýþtýr.”  (Ahzâb, 33/35)

Ramazan Kur’an’ýn Doðum Ayý

Ramazan Kur’an’ýn doðum ayýdýr. Kur’an ilk defa Ramazan ayýnda indirilmeye baþlandý. Orucun farz kýlýndýðýný bildiren âyetlerin hemen ardýndan þöyle deniyor:

“(O sayýlý) günler Ramazan ayýdýr ki, insanlýða rehber olan, bu rehberliðin apaçýk belgelerini taþýyan ve hakký batýldan ayýran (Furkan olan) Kur’an iþte bu ayda indirilmiþtir…”  (Bakara, 2/185)

Bir baþka âyette Kur’an’ýn mübarek bir gecede indirildiði söyleniyor:

“Ha Mim. Özünde açýk ve hakikati açýklayýcý bu kitabýn deðerini bilin. Evet onu mübarek bir gecede Biz indir(meye baþla)dýk. Zaten baþtan beri (vahiyle) uyaran da Bizdik.”(Duhan, 44/1-3)

O mübarek gece de bin aydan daha deðerli olan Kadir gecesidir.(17)

“Elbet onu (Kur’an’ý) Kadir gecesinde indir(meye baþla)dýk. Bilir misin o kadir gecesi nedir?. O Kadir gecesi bin aydan daha hayýrlýdýr. Melekler  ve ruh o gece Rablerininin izniyle her bir iþ için iner de inerler. O (gece) fecre kadar selamdýr (selamdýr-selamettir).”(Kadir, 97/1-5)

“Oruç, Kur’an’ýn doðum kutlamasýdýr. Ýþte içerisinde Kur’an nâzil olduðu için “bin aydan daha hayýrlý” olan Kadir gecesini barýndýran Ramazan ayýný deðerli kýlan da buydu. Bu silsileyi izlersek: Ramazan’a hürmet Kur’an’a hürmettir, Kur’an’a hürmet Allah’a hürmettir. Ramazan’a hürmetin ölçüsü de onu oruçlu geçirmektir. Çünkü insanlýða rehber olan ve hakký batýldan ayýran vahyi elinden tutarak insanlýða sunmuþtur.”(18)

O halde Ramazan deðerini, saygýnlýðýný, bereketini Kur’an’dan alýr. Allah’ýn katýnda günlerin ve aylarýn yeri aynýdýr. Bazý günlerin, gecelerin veya aylarýn deðerli, muhterem ve hayýrlý oluþu onlarda saklý deðerler sebebiyledir. Bir müslümana göre insanlýk tarihinin en önemli olayý Kur’an’ýn insanlýða vahyedilmesidir. Allah (c.c.) merhametinin gereði olarak  tenezzül buyurdu ve kýyamete kadar insanlýða rehberlik yapacak eþsiz vahyini Kur’an olarak insanlara indirdi. Bu elbette insan gerçeði için en önemli bir olaydýr. Son vahiy bir Ramazan’da, Kadir gecesinde insanlýkla buluþmaya baþladý.    

Oruç tutmak, Kur’an’ýn doðumunu karþýlamak, bu kutlu doðumu tebrik ve tasdik etmek ve bu doðuma muhatap kýlýnmaya bir þükretmektir. 

Ramazan ve Ý’tikâf

Ramazýnýn son  günlerinde i’tikâfa girmek sünnettir. Kaynaklar Peygamber’in (s.a.s.)  Ramazan’ýn son on gününde i’tikâfa girdiðini ve bunun vefatýna kadar sürdürdüðünü, onun ardýndan hanýmlarýnýn da itikâfa girdiðini haber veriyorlar.(19)

Kur’an i’tikâfa iþaret ediyor.“…Mescitlerde i’tikâfa çekilmiþ olduðunuz zamanlarda kadýnlarla birleþmeyin. Bunlar Allah'ýn koyduðu sýnýrlardýr. Sakýn bu sýnýrlara yaklaþmayýn. Ýþte böylece Allah ayetlerini insanlara açýklar. Umulur ki korunurlar.”  (Bakara, 2/187. Ayrýca bakýnýz: Bakara, 2/125)

Ý’tikâf, uzlete- inzivaya çekilme deðil, yeniden topluma dönme eðitimidir.  Ýnziva/uzlet  görevden ve toplumdan kaçýþ, i’tikâf ise ibadetle nefsi tezkiye ederek toplumdaki görevlere hazýrlamadýr.  Ruhbanlýk, yani daha çok ibadet edebilme amacýyla dünyadan el-etek çekme anlayýþý Kur’an’ýn tavsiye ettiði arýnma (tezkiye) yöntemi deðildir. (Hadid, 57/27)

Kendini ibadete ve ideallerine adama eylemine Kur’an i’tikâf ile ayný kökten gelen ‘ukûf’ diyor.Ukûf, dokuz âyetin altýsýnda olumsuz, üçünde olumlu bir baðlamda geliyor.

Bu âyetlerin ortak temasý “insanlarýn hedef ve idealleri için yoðun bir fedakârlýk göstermeleri, kendilerini amaçlarýna kilitleyip bütün benlikleri ile dünya görüþlerine adamalarý þeklindedir.

Terim olarak i’tikâf; mü’minlerin Allah için her þeylerini feda edebilecek bir bilinç kuþanmak maksadýyla belirli bir süre, özellikle Ramazan’ýn son on günü içerisinde kendilerini ibadete vermeleridir.(20)

Peygamber (s.a.s.) Ramazan’da ve özellikle son on gününde itikafa girerdi.(21)

Kur’an, Mescid-i Haram bölgesinde yaþayýp kendilerini Allah’ýn þiarlarýný (sembollerini) korumaya ve hacýlara hizmet etmeye adamýþ kimselere ‘âkif-i’tikâf yapan’ diyor. (Hacc 22/25)

Bir âyette ‘âkif’; Mescid-i Haram’da kendini rukû’ ve secde gibi ibadetlere verme hali olarak geçiyor. (Bakara, 2/125) Âyet mü’minlerin Allah’a adananlardan ve O’nun yeryüzündeki þiarlarýna tüm benlikleri ile gönülden hizmet edenlerden olmalarý gerektiðini ifade etmektedir.

Ý’tikâf, Kur’an ahlâkýnýn hem bir ilkesi, hem de davranýþ eðitimine bir modeldir.(22)

Dipnot