Bir kimsenin baþkasý üzerindeki hakký, ayný zamanda karþý tarafýn görevi demektir. Söz gelimi anne babanýn evladý üzerindeki hakký, çocuklarýn anne babaya karþý görevlerine tekabul eder.

-          Sözlükte hak:

Ýslâm kültürününün ve Kur’an kavramlarýnýn en önemlilerinden ve en zengin anlam taþýyanlarýndan biri de ‘hakk’ kelimesidir.

‘Hakk’ kelimesinin aslý, uygunluk ve denk gelmektir. (Isfehânî, Müfredât sayfa: 179)

Sözlükte masdar olarak manasý: gerçek, sabit ve doðru olmak, gerekmek, bir þeyi gerçekleþtirmek, bir þeye yakinen muttali olmak, mevcudiyetin (varlýðýn) gerçek olmasý demektir. (en-Nevevî, Minhac sayfa: 136)

Ýsim ve sýfat olarak: gerçek, sabit, doðru, varlýðý kesin olan þey manalarýna gelir.

Hak, Ýslâm inanç sisteminde (akaid’te) genellikle batýlýn zýddý olarak kullanýlýr.

Hakku’l-emr, o iþin sabit ve gerçek olduðu anlatýr. (Ýbni Manzur, Lisânu’l-Arab, 4/176)

‘Hakk’ sözlükte ayrýca, yerine getirilen hüküm, adalet, doðruluk, gerçeklik (hakikat), Ýslâm, mal-mülk, vacip, yaraþýr, kesin þey manalarýda da kullanýlýr. (Isfehânî, Müfredât sayfa: 179-180)

-          Hakkýn Kur’an’daki Anlamlarý:

       Kur’an bu kelimeyi; bir þeyi hikmetin gereðine göre (nasýl gerekiyorsa ona göre) yapan; (Kehf, 18/44. En’am, 6/62, Yunus, 10/32, Hacc 22/6), hikmetin gereði olarak var edilen þeyler; (Yunus, 10/5, 53. Bekara, 2/146), doðru inanç; (2 Bekara, 2/213), hisse, pay; (Meâric, 70/24-24, Zariyât, 51/19), adalet; (Ðafir 40/20),

Allah’ýn va’dinin veya azabýnýn gerçekleþmesi; (Bakara, 2/61. Âli Ýmran, 3/21. Sâd, 38/14. A’raf, 7/30), Allah’ýn Gerçeði kelimeleriyle güçlendirmesi; (Enfal, 8/7-8. Yunus, 10/82. Gâfir, 42/24),  Doðru ; (A’raf, 7/8, 159, 169. Sad, 38/26), gerçek (en fazla bu manada) gibi anlamlarda kullanýlýyor. (Hûd, 13/1. 11/120. 13/14 v.d. bil-hakk þeklinde: Bakara, 2/176., 252. Âli Ýmran, 3/3. Mâide, 4/105)

-          Hadislerde hak kavramý

Hadislerde hak kavramý; "doðru, gerçek, görev, sorumluluk, borç" gibi manalarda kullanýlýyor. Hadislerde ayrýca "fakirin hakký, isteyenin hakký, din kardeþliði hakký, arkadaþlýk hakký, dostluk hakký, müslümanýn müslüman üzerindeki hakký, akraba hakký, komþuluk hakký, kocanýn hakký, hanýmýn hakký, misafir hakký, yolculuk hakký" gibi hakla ilgili ifadeler yer alýr.

Bir hadiste þöyle buyuruluyor: "Hak sahibinin konuþma yetkisi vardýr" (Buhârî, Hibe/23 (2606). Müslim, Müsâkat/120) 

Hadislerde hayvan haklarýndan bile bahsedilir. (Meselâ; Müslim, Libâs/107, Birr/61, Sayd/59. Ebû Dâvûd, Cihâd/51. Tirmizî, Kýyâmet/2. Nesâî, Dahâyâ/42),

Ýnsanýn üzerindeki bazý haklarý sýraladýktan sonra bütün vakti ibadetle geçirerek bu haklarý ihmal etmenin yanlýþ olacaðýna dikkat çeken bir hadisin sonunda geçen, "Her hak sahibine hakkýný ver" (Buhârî, Savm/51-55; Müslim, Sýyâm/182, 187) buyruðu, herkese haklara riayet etme yükümlülüðü getirir.

Rasûlüllah (sav) buyurdu:

"Allah Teâla her hak sahibine hakkýný vermiþtir. Bu sebeple, vârise (vârislerden biri lehine) vasiyet yoktur." (Buhârî, Vesâyâ/6. Tirmizî, Büyû'/88, Vesâyâ 5 (2122). Ebû Dâvud, Vesâyâ/6. Ýbn Mâce, Vesâyâ/6. Nesâî, Vesâyâ/5-6)

“Kim bir kul hakký yemiþse derhal o kardeþi ile helalleþsin Çünkü (kýyamet günü) dirhem de geçmez dinar da Böyle olunca o (hak yiyen) kiþinin sevaplarý alýnýr o adama yüklenir Eðer sevaplarý yoksa o hakkýný yediði adamýn günahlarý buna yüklenir” (Buhari, Rikak/48)

Hz. Ali (r.a.)’den rivâyet edildiðine göre Rasûlullah (s.a.v.) þöyle buyurmuþtur:
“Müslümanýn Müslüman üzerindeki altý hakký vardýr:
Karþýlaþtýðýnda selam verir,
davetine icabet eder,
aksýrdýðý zaman elhamdülillah derse yerhamükallah der,
hastalandýðýnda ziyaretini yapar,
öldüðünde cenazesinin ardýndan yürür,
kendisi için sevdiðini o kardeþi için de sever.” (Dârimî, Ýstizan/5

(2636). Ýbn Mâce, Cenaiz/43)

-          Ýslâm’da hak anlayýþý

Ýslâm hukukunda (fýkýhta) hak, hukukun, bir baþka deyiþle þeriatýn bir yetki veya yükümlülük olmak üzere benimsediði, kiþiye ait olan þeydir.  

Bu taným, hem kullarýn Allah’a karþý görevlerini, hem de kiþiyle ilgili bütün haklarý içerisine almaktadýr.

Ýslâma göre hak’larýn kaynaðý Þer’í iradedir. Haklar, bir anlamda þer’í (dinî) hükümlerin dayandýðý kaynaklardan çýkarýlan ilâhí baðýþlardýr. Ýslâm’da delilsiz þer’í bir hak yoktur.

Ýslâm’a göre hakk’larýn kaynaðý Allah’týr. Ýnsanlara veya yaratýklara ait hak’larýn kaynaðý insan iradesi ve aklý deðildir.

"Eðer hak, onlarýn arzularýna tâbi olsaydý gökler yer ve buralarda bulunanlarýn düzenleri bozulur, altüst olurdu." (Mü'minûn: 23/71).

Ýnsan aklý ve iradesi yalnýzca, bu haklarýn yerli yerinde kullanýlmasýný saðlar, hukukun uygulanmasýna yardýmcý olur, hak tecavüzlerini önlemeye çalýþýr. Daha doðrusu akýl, ilâhí irade tarafýndan sabitleþtirilen hakk’larý anlamaya ve onlarý yerli yerinde korumaya yarar.

Ýslâm hukukuna göre üç çeþit hak vardýr:

1-Allah’ý hakký (hakku’llah): Ýnsanlarýn kulluk görevi, onlarý Allah’a yaklaþtýran þeyler, genelin çýkarýna olan ama Allah tarafýndan belirlenmiþ hükümler,

2-Kiþinin maslahatýnýn korunduðu haklardýr. Çok geniþ bir alaný vardýr. Ýnsan haklarý dediðimiz þeylerdir (hukuk-u ibad, hukuku’l-insan).

3-Allah hakký ve insan hakký: Örneðin, kiþinin aklýný, dinini, neslini korunmasýnda iki hak vardýr. Bu haklarýn yerine getirilmesiyle hem Allah’ýn emrine uyulmuþ olur, hem de bunlarla toplum ve kiþilerin çýkarý (maslahatý) korunmuþ, haklarýna tecavüz önlenmiþ olur.

-          Allah’ýn hakký (Hakku’llah)

Ýslâm, kendisini din ve yaþama biçimi olarak seçenlerden öncelikle Allah’ýn haklarýna saygý göstermelerini ister. Zira O (cc) varlýðýn sebebidir. Yaratýlmýþlara, dolaysýyla insana en çok iyilik edendir. Saygýyý hak eden, buna hakký olandýr. O’na saygý O’ndan gelenleri kabul edip gereðini yapmak, teþekkür edip (þükredip) O’nun yine insanýn faydasý için çizdiði sýnýrlara uymaktýr.

Bir hadiste de þöyle geçiyor:

Muaz b. Cebel (ra) diyor ki: "Rasûlüllah'ýn (sav) bindiði bineðin terkisinde bulunuyordum. Bana dedi ki:

-"Ey Muaz! Allah'ýn kullarý üzerindeki ve kullarýn da Allah üzerindeki hakký nedir, biliyor musun?" Dedim ki:

-"Allah ve Rasûlü daha iyi bilir." Bunun üzerine Allah’ýn Rasûlü:

-"Allah'ýn kullarý üzerindeki hakký, yalnýz O'na ibadet etmeleri ve O'na hiçbir þeyi ortak koþmamalarýdýr. Kullarýn, Allah üzerindeki hakký ise, kendisine hiçbir þeyi ortak koþmayan kullarýna azab etmemesidir" buyurdu. Ben hemen: 

-"Ey Allah'ýn Rasûlü! Bunu herkese müjdeleyeyim mi?" dedim.

-"Hayýr, müjdeleme! Sonra buna güvenirler (salih amelleri terkederler)" buyurdu. (Buharî, Tevhid/1, Cihâd/46, Libas/101, Ýsti’zân/30.  Müslim, Ýman/30 (48, 49). Tirmizî, Ýman/18. Ýbni Mace, Zühd/35)

Allah’ýn (cc) kullarý üzerinde hakký olmasýnýn manasý; O’nun müstahak olduðu þeydir. Allah’ýn kullarý üzerindeki hakký, mukabil olarak kullarýn görevini ifade eder. Bir kimsenin arkadaþýna þöyle demesi caizdir: Senin hakkýn benim görevimdir.  Yani o görevi yerine getirmeye hazýrým. Bir hadiste; “Her müslümanýn her hafta yýkanmasý onun üzerine haktýr, yani onun görevidir” deniliyor. (en-Nevevî, el-Minhac, sayfa: 136)

Kullarýn yanlýzca Âlemlerin Rabbi Allah’a ibadet edip, O’na hiç bir þeyi ortak koþmamak, O’ndan baþka bir güç ve kuvvet sahibi olmadýðýna inanmak, hiç bir þeyi tanrý gibi zannetmemek Allah’ýn kendi kullarý üzerindeki hakkýdýr. Bu,  kullar üzerinde olmazsa olmaz bir görevdir. Onlar bu kulluðun gereðini yaparlarsa; Allah da onlara ceza vermez. Tam tersine hak ettiklerini fazlasýyla verir.

Alimlere göre hiç bir þey Allah’a vacip/mecbur deðildir. Hiç bir kimse O’na bir þeyi mecbur edemez. Hadis, Allah’ýn kendisine hakkýyla kulluk edenlere muhakkak mükâfat vereceðini bu þekilde haber veriyor. Bu bir anlamda kullarýn, semimiyetleriyle hak ettikleri sonuçtur ki Allah bu ödülü vereceðine söz veriyor.

Allah’ýn kullarý üzerindeki hakký þöylece özetlenebilir:

-          O’nu Rab bilmek

Allah’ýn kullarý üzerindeki öncelikli hakký, niçin yaratýldýðýný (Zariyat,

52/56), ondan sonra da kendisini Yaratan’a karþý ne gibi yükümlülükleri olduðunu bilmesidir. O’ndan gelenleri kabul edip inanmasý, emirlerine ve  yasaklarýna uymasý, yani ibadet etmesi ve en iyilerden olmaya çalýþmasýdýr.

“[Yahudi ve Hristiyanlara] de ki: “Allah hakkýnda bizimle tartýþýyor musunuz? Nasýl olur? O, bizim gibi sizin de Rabbinizdir; bizim iþimiz bize, sizin iþiniz de size aittir; ve biz kendimizi yalnýzca O'na adamýþýzdýr.” (Bekara, 2/139)

“Kuþkusuz Allah, benim de Rabbim, sizin de Rabbinizdir; öyleyse [yalnýz] O'na kulluk edin: Bu, dosdoðru bir yoldur.” (Âli Ýmran, 3/51)

-          O’ndan baþka ilâh tanýmamak,

Kur’an ýsrarla tek ilaha inanmayý, þirk koþmaktan sakýnmayý tekrar ediyor. Çünkü tarihten beri insanlýðýn en ciddi sorunu, tanrýya inanmamak deðil, birden  fazla tanrýya ya da insan aklýnýn ürettiði tanrýlara inanmadýr.

“(EY ÝNSANOÐLU,) Allah'la beraber bir baþka tanrý edinme ki kendini kýnanmýþ ve bir baþýna býrakýlmýþ olarak bulmayasýn:” (Ýsra, 17/22, 39. Nahl, 16/51)

“Gerçek þu ki, Allah Benim; Benden baþka tanrý yok; o halde, [yalnýz] Bana kulluk et; ve Beni anmak için salâtta devamlýlýk ve duyarlýk göster!” (Tâhâ, 20/14)

“Sizin ilahýnýz, yalnýzca, kendisinden baþka ilah olmayan Allah'týr. O'nun ilmi her þeyi kuþatmýþtýr.” (Tâhâ, 20/98)

“Bunun içindir ki, [ey insanoðlu,] Allah'la beraber baþka bir ilaha baþvurma ki kendini azaba uðrayanlarýn arasýnda bulmayasýn.” (Þuara, 28/213)

Allah’ýn kullarý üzerindeki öncelikli hakký Kullarýn O’nu birlemeleri (tevhid etmeleri)dir. O’nu Rab ve Ýlah olarak tanýmalarýdýr.  Yani O’ndan gelenleri kabul eder, O’nun takdirine razý olur, O’na þükretmek için O’na ibadet eder, O’nun insanlar için uygun gördüðü güzellikler (ma’ruf) için çalýþýr.

-          Yalnýzca O’na ibadet etmek

Kur’an, insaný Âlemlerin Rabbi Allah’ýn yarattýðýný söyledikten sonra O’nun bize tanýtýyor ve ilâh olarak sadece O’nan inanýlmasý, yalnýza O’na ibadet edilmesi  ve sadece O’ndan yardým istenilmesi gerektiði söylüyor.

"Allah'a ibadet edin ve O'na hiçbir þeyi ortak koþmayýn." (Nisa, 4/36)

"Andolsun ki biz her ümmete "yalnýz Allah'a ibadet edin ve taðuttan sakýnýn" diye (teblið etmesi için) bir rasul gönderdik." (Nahl, 16/36)

"Allah ile beraber baþka bir ilah edinme. Sonra kýnanmýþ ve kendi baþýna býrakýlmýþ olursun.

Rabbin, yalnýz kendisine ibadet etmenizi, ana babaya güzellikle muamelede bulunmanýzý emretti..." (Ýsra, 17/22-23)

-          Nimetlerine þükretmek

Ýnsaný yaratan, hayat veren ve hayatýný devam ettirebilmesi için gereken her þeyi veren Allah’týr. Allah’a iman eden bunun farkýndadýr. Allah’ýn insanlara iyilikleri sayýlamayacak kadar çoktur. (Ýbrahim, 15/34. Nahl, 16/18)

Allah insanlara kendisine þükredilmesini emrediyor. (Bekara, 2/152, 172. Nahl, 16/114. Ankebût, 29/17)

Ýnsan, Allah’ýn kendisine verdiði can ve organlar karþýlýðýnda (Secde, 33/7-9), yaðmur vermesinin (Casiye, 45/4-5. Vakýa, 56/68-69), gece ile gündüzü var etmesinin (Kasas, 28/73), dað gibi gemileri yüzdürmesinin (Lukman, 31/31), eti yenen hayvanlarý (Yasin, 36/71-73) ve daha nice ni’metler vermesinin karþýlýðý olarak þükretmelidir. Bütün bu ni’metleri vereni tanýmalý ve O’nun önünde boyun bükmelidir.

Kim þükrederse kendi nefsi için þükretmiþ olur. (Neml, 27/40) Yoksa Allah’ýn böyle þeylere asla ihtiyacý yoktur.

Ýyiliklerine karþýlýk kendisine þükredilmesi Allah’ýn insanlar üzerindeki hakkýdýr.

Þükrün baþý da Allah’ý bilmektir (marifetullah’týr).

-          O’nun dinine yardým etmek

Allah (cc) insanlar için hayat düzeni ve kulluk proðramý olarak Ýslâmý

gönderdi:

“Bugün dîninizi (hükümleriyle) kemâle erdirdim, size nimetimi

tamamladým, sizin için din olarak (hayat tarzý olan) Ýslâm’ý beðenip seçtim.” (Maide, 5/3)

Allah’ýn dinine yardým üç þekilde olur.

Birincisi; kendi nefsinde ve öevresinde uygulayarak. Dinde emredilenleri

mümkün olduðu kadar yerine getirmek, yasaklananlardan elden geldiði kadar kaçýnmak. Bu konularda samimi davranmak Allah’ýn dinine yardýmdýr.

Ýkincisi; Onu düþmanlarýna karþý yerine göre, günün þartlarýna uygun, ya da

ortamýna göre dil ile, el ile, dua ile, medyanýn bütün imkanlarýyla, kurumlaþarak ve siyaseten savunmaya çalýþmak. Ýslâmý yerine göre, uygun ortamlarda, uygun araçlarla baþka insanlara ulaþtýrmak.

“Ey iman edenler! Eðer siz Allah'a (Allah'ýn dinine) yardým ederseniz O da size yardým eder, ayaklarýnýzý kaydýrmaz.” (Muhammed, 49/7)

Üçüncüsü; Ýslâmý yanlýþ tanýnmasýna, müslümanlar hakkýnda yanlýþ kanaatlere sebep olacak davranýþlardan sakýnarak. Ya da Ýslâmý istismar etmekten, Ýslâmýn sýrtýndan geçinmekten titizlikle kaçýnarak.

-          Mutlak sevgiyi O’na tahsis etmek

Ýman edenlerin gerçek sevgiyi, en yüksek sevgiyi, en geniþ sevgiyi Allah’a tahsis etmeleri gerekir.

Þu âyette anlatýldýðý gibi olanlar ,yanlýþtadýr.

“Ýnsanlardan kimi, Allah'tan baþka eþler tutar, Allah'ý sever gibi onlarý severler. Ýnananlar ise en çok Allah'ý severler. Zulmedenler, azabý gördükleri zaman bütün kuvvetin Allah'a aidolduðunu ve Allah'ýn azabýnýn çetin olduðunu anlayacaklarýný keþkebilselerdi!” (Bekara, 2/165)

Onlarýn sevgilerinin ölçüsü de Allah (st) olmalý. Yani O’nun ‘sevin’ dediklerini sevmek, O’nun ‘sevmeyin’ dediklerini sevmemek müslüman üzerinde Allah’ýn hakkýdýr.

Þu âyette anlatýldýðý gibi:

“Allah'a ve ahiret gününe inanan bir milletin babalarý, oðullarý, kardeþleri, yahut akrabalarý da olsa Allah'a ve Elçisine düþman olanlarla dostluk ettiðini görmezsin. Allah onlarýn kalblerine iman yazmýþ ve onlarý kendinden bir ruh ile (kalb nuru veya Kur'an ile) desteklemiþtir...” (Mücadile, 58/22)

-          Mutlak korkuyu O’na tahsis etmek

Müslüman hiç kimseden, hiç bir makamdan Allah’tan korkar gibi