Her anne babanýn ideali, çocuklarýný kendi ayaklarý üzerinde durabilen, kendine güvenen bir birey olarak yetiþtirmektir. Çocuðun kendi davranýþlarýnýn sorumluluðunu almasý, yeterince büyüdüðünde birgün içinde kazanabileceði bir beceri deðildir. Sorumluluk bilincinin geliþmesi, yaþamýn ilk yýllarýndan itibaren atýlan adýmlar ile mümkündür. Hayat ile ilgili diðer deðerler gibi sorumluluk da, çocuðun öncelikle anne babasýndan, daha sonra sosyal çevresinden öðrendiði, geliþtirdiði bir beceridir. Sorumluluk kýsaca, "Bireyin uyum saðlamasý, üzerine düþen görevleri yerine getirmesi.Taným olarak baktýðýmýzda ise sorumluluk;
1- Kurallara uyma,
2- Tercihlerin ya da seçimlerin sonucuna katlanma,
3- Baþka insanlara ve onlarýn haklarýna saygý göstermedir.
Çocuða kazandýrýlan pek çok alýþkanlýk gibi sorumluluk duygusu da daha bebeklik ve ilk çocukluk döneminden itibaren örneklerle yaþatýlarak öðretilir. Sorumluluðun kazandýrýlmasýnda aile içinde çocuða karþý takýnýlan tavýr, aile içi etkileþim ve özellikle ailedeki disiplin anlayýþýnýn özel bir rolü vardýr. Disiplin, çocuða istenilen davranýþ ve alýþkanlýklarý öðretmek, kendi kendini denetleme ya da iç denetim demek olan ahlâk geliþimini saðlamaktýr.1 Bu da dýþtan gelen bir zorlamayla olmaz; önemli olan, içselleþmiþ bir sorumluluk duygusunun oluþturulmasýdýr. Aþýrý otoriter ve baskýlý katý disiplin de, ana-babaya karþý korku ve öfke ile nefret duygularýnýn geliþtirilmesine, baðýmlý bir bireyin ya da baþ kaldýrýcý tutumlar içinde isyankâr bir bireyin oluþumuna sebep olabilir. Sevgi temeline dayanmayan bir disiplin gerçekleþemez.
Sorumluluk Duygusunun Önemi
Doðal geliþimin parçasý olarak çocuk, yaþam ile ilgili becerileri aþamalý olarak edinir. Kazanýlan her beceri çocuðun bireyselleþmesinde, baðýmsýz, kendine yeten bir birey olmasýnda önemli adýmlardýr. Sorumluluklar ise çocuðun yeni edindiði bu becerileri hayata geçirmesi için önemlidir. Kendi ihtiyaçlarýný tek baþýna karþýlama becerisini kazanan çocuðun, yetiþkinlere duyduðu baðýmlýlýk giderek azalýr. Davranýþlarýnýn sonucunu yaþadýkça, geliþen becerilerini kullandýkça, çocuðun kendine olan güveni artar. Becerilerini kullanmasý ve geliþtirmesi için fýrsat verilmeyen çocuklarýn ise yeterlilik duygusu ve özgüven geliþimi sýnýrlanýr.
Sorumluluk Duygusu Nasýl Kazandýrýlýr?
Sorumluluk erken çocukluk döneminden baþlayarak çocuðun yaþýna, cinsiyetine ve geliþim düzeyine uygun görevler vermekle baþlar. Ýki buçuk yaþýndan baþlayarak döke saça da olsa çocuðun çorbasýný kendi baþýna içmesine fýrsat vermek, oyuncaklarýný toplamasýný beklemek, kendi odasýnda kendi yataðýnda yatmasýna ortam hazýrlamak sorumluluk konusunda çocuðu cesaretlendirici ve destekleyici bir ortam saðlar. Böyle bir ortam çocuðun kendi kendisine yetmesine ve kendi kendini yönetmesine fýrsat vereceðinden onun kendine olan güvenini de arttýracaktýr. Tam tersine koruyucu yaklaþým; çocuðun kendi kendine yeten, baðýmsýz bir birey olmasýný engeller. 2
“Daha ufak, o yapamaz” düþüncesiyle çocuklara görev vermemek, sorumluluk yüklememek hayata eksik hazýrlanmalarýna sebep olur. Aþýrý kollanan, baský altýnda tutulan ve sorumluluk verilmeyen çocuklar, pasif, içine kapanýk, üzerine düþen görevleri birilerinin yapmasýný bekleyen bir fert haline dönüþür. Çocuklara, yaþlarýna uygun vazifeler vermek gerekir. Sorumluluk duygusunun; çocuklarýn gelecekte kendine olan özgüveni yüksek, baðýmsýz ve baþarýlý bir birey olarak yetiþebilmesi için aile tarafýndan kazandýrýlmasý gerekir. Çocuðun yaþý büyüdükçe sorumluluklarý da doðru orantýlý olarak artýrýlmalýdýr. Bir takým küçük iþleri yerine getirip tamamlamasý için imkânlar oluþturmak çocuðun kendini deðerli hissetmesini saðlayacaktýr. Ailelerin çocuklarýn eðitiminde gözden kaçýrdýklarý en önemli nokta çocuðun sorumluluk gösterdiði davranýþlarýnda ve hareketlerinde ödüllendirilmemesidir. Çocuk kendisinden bekleneni yaparak sorumluluðunu yerine getirmiþtir. Çocuða sorumluluk gerektiren bir görevi yerine getirdiðinde övgü dolu sözler söylemek ve özel bir ilgiyi hak ettiðini ona hissettirmek güzel davranýþlarýnýn devamý için pekiþtirici güç olur.
Bu sebeple sorumluluk duygusu nasýl kazandýrýlýr?
- Model olma: Birçok davranýþta olduðu gibi sorumluluk bilincini kazandýrma sürecinde yetiþkinlerin örnek davranýþlarý önemlidir. Yetiþkinlerin kendi yaþantýlarýna ait sorumluklara gereken özeni göstermeleri, çocuklarýn dikkatini çeker ve onlarýn tutumlarýný gözlemleyerek daha iyi öðrenirler.
- Evdeki yardýmcýnýn rolü: Ev iþlerine yardým eden kiþilerin de çocuklarýn sorumluluk bilinci kazanmasýnda etkisi vardýr. Eðer her gün biri yataðýný topluyorsa uzun yýllar yataðýný toplamayý öðrenmeye gerek duymayacaktýr. Bu konuda hem yardýmcýnýz hem de çocuðunuzla konuþarak sorumluluk alanlarýný netleþtirin.
- Çocuða seçme hakký tanýma: Çok küçük yaþtan baþlayarak bir çocuða seçme hakkýnýn tanýnmasýyla sorumluluk kazandýrma eðitimi verilebilir. Seçim yapabilme fýrsatlarýnýn çocuða sunulmasý, çocuðun kiþilik geliþimini olumlu yönde etkiler. Seçim yapabilme; karar verebilme ve seçimlerin sorumluluðunu alabilme becerisini geliþtirir. Kendilerini daha iyi tanýmalarýný saðlar. Hayat boyu önlerine çýkacak zor kararlarda mücadele edebilmelerine yardýmcý olur.
- Bireysel sorumluluktan sosyal sorumluluða: Çocuklarda sorumluluk bilincini geliþtirmek için, küçük yaþtan itibaren önce, Kendi ile ilgili sorumluluklarý öðrenmesini desteklemek (çýkardýðý kýyafetleri katlayýp yerine koymak, oyuncak ya da eþyalarýný kullandýktan sonra yerlerine kaldýrmak)
Daha sonra ev ile ilgili sorumluluklarý paylaþmasýný beklemek (yemekten sonra tabaðýný lavoboya koymak vb) Son olarak da sosyal sorumluluklar konusunda model olmak (aðaç dikmek, ihtiyacý olanlara yardým etmek, yerlere çöp atmamak) sorumluluk bilinci kazandýrmak için önemli adýmlardýr.
Anne-Baba Ne Yapmalý?
- Aile olarak yapabileceði görevleri kýsa cümleler kurarak çocuða açýk ve net bir biçimde ifade edin.
- Sorumluluklarýn çocuðunuzun yaþýna ve karakterine uygun olmasýna dikkat edin.
- Günlük hayatýnýzda yapacaðýnýz iþlerde size yardým etmesi için onu teþvik edin.
- Sofranýn hazýrlanmasýna yardým etmek, çalan telefonlara bakmak gibi basit görevler verebilirsiniz.
- Çocuðunuzun sizden ayrý bir birey olduðunu kabul edip ona seçme þansý verin. Bu þekilde olumlu veya olumsuz sonuçlarý görmesine yardýmcý olmuþ olursunuz.
- Destek olun, fakat müdahale etmeyin.
- Ebeveyn olarak ona sorumluluk konusunda örnek olmaya çalýþýn, unutmayýn ki çocuðunuz sizin birer yansýmanýz olacaktýr.
- Çocuðunuz vermiþ olduðunuz bir görevi baþardýðýnda onu mutlaka "Aferin, çok güzel yapmýþsýn." gibi sözcüklerle ödüllendirin.
- Sorumluluklarýný yerine getirmediðinde onu cezalandýrmaya kalkmayýn. Ebeveyn olarak çocuðunuza vereceðiniz ceza ödül vermemek olmalýdýr.
- 7-10 Yaþ arasý çocuðunuza Dinî sorumluluk bilinci kazandýrmalýyýz. Peygamber (s.a.s.); “Çocuðun babasý üzerindeki hakký güzel bir isim vermesi ve terbiyesini (eðitimini) güzel yapmasýdýr.3 buyurmaktadýr. Çocuk konuþmaya baþladýðý andan itibaren Allah ve Hz Peygamber’in ismi öðretilmeli, Allah ve Peygamber sevgisi de verilmelidir. Daha sonraki yýllarda dinin inanç, ibadet ve ahlâk boyutu çocuðu sýkmadan, onun yaþýna, psikolojisine uygun bir þekilde anlatýlmalý ve öðretilmelidir. Dolayýsýyla çocuðun, ailesine, cemiyetine faydalý bir þekilde yetiþmesi, ihtiyaç duyduðu bütün insanî ve ahlâkî faziletleri, sosyal kural ve toplumun davranýþlarý, dinî inanç ve deðerleri öðrenmesi ve yaþamasý, ruhî ve bedenî bakýmdan saðlýklý, bilgili ve yetenekli olabilmesi için ana babanýn bütün imkânlarý kullanarak gayret sarf etmeleri gerekir. Çünkü eðitim ailede baþlar. Bu sebeple anne ve babalarýn bütün çaba ve gayeleri çocuklarýný istikbale daha iyi hazýrlamak, onlara daha güzel bir hayat sunabilmektir. Çocuklarý, saðlýklý, dindar, güzel ahlaklý, kültürlü, çalýþkan, dürüst, örf ve adetlerimize baðlý birer model insan olarak yetiþtirmeliyiz...
- Bu dönem çocuklarý dini tutum ve davranýþlarý ebeveyniyle birlikte yapmaya ve onlarý sorgulamaya çok yatkýndýr. Yine ebeveynle birlikte camiye gitmeye, namaz kýlmaya ve bunun gereklerini yerine getirmeye heveslidir. Anne-baba bu durumdan faydalanmalý ve mümkün olduðunca çocuklarýyla camiye, sünnete vb. dini merasimlere çocuklarýn iþtirak etmelerini saðlamalýdýr.
- Çocuklar çevreleriyle olan etkileþimlerinde bir din dili geliþtirirler. Dini bilgilerin soru-cevap þeklinde ezberletilmesi mesela, “Allah kaç?”, “Kimin kulusun?”, “Kimin ümmetisin?”, “Ne zamandan beri Müslümansýn?” gibi sorulan sorularla çocuðun bu alandaki kabiliyeti geliþir. Ancak burada ailenin dikkat etmesi gereken önemli bir nokta vardýr ki o da öðretilen bu dini bilgilerin kuru bir bilgi ve taklit seviyesinde kalmamasýdýr.
- Yedi on yaþ döneminde namaz ibadetinin önemli bir yeri vardýr. Namaz aslýnda ergenlik çaðý ile birlikte farz olur. Fakat eðitim olayýnýn belli bir süreçte tamamlandýðý gerçeði dikkate alýnýrsa, çocuða yedi yaþýndan itibaren namaz kýlma eðitimi yaptýrmanýn hikmeti daha iyi anlaþýlýr. Çünkü namaz, insanýn yaþamýnda sadece Allah’a yönelik bir ibadet olarak kalmaz, ayný zamanda onun davranýþlarýný düzenleyen, günlük hayatýný disiplin altýna alan, kötülüklerden alýkoyan ve iyiliðe sevkeden bir motivasyon saðlar. Bu dönemde ibadet neþe ve heyecanýný yaþayan çocuk, bu güzel duygularý yaþadýðý sürece unutmaz ve bunlarý çocukluðunun en güzel hatýralarý olarak muhafaza eder. Bunlardan sorumlu olduðunda da en kolay ve rahat þekilde bunlarý yerine getirir.
- Dikkat edilecek en önemli nokta dini eðitim ve sorumluluk bilinci kazandýrma çalýþmalarýnýn çocuðun geliþim özellikleri, ilgi ve ihtiyaçlarý göz önünde bulundurularak yapýlmasýdýr. Anne-babalar bu özelliðe çok dikkat etmelidirler aksi takdirde kaþ yapayým derken göz çýkarabilirler.
Dipnot
1. Prof. Dr. Haluk Yavuzer, Çocuk ve Ergen Eðitiminde Anne-Baba Tutumlarý, Timaþ Yay., Ýst. 2010, s. 22-23
2. Prof. Dr. Haluk Yavuzer, Çocuk Eðitimi El Kitabý, s. 107
3. Prof. Dr. Ýbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi, c. 7. s. 363
|
