Ýslami terbiyenin manevi boyutu kiþinin, hayatý iyi bir kul olarak yaþayabilmesi için gerekli alt yapý donanýmýna sahip kýlýnmasý þeklinde çerçevelenebilir. Gerçekte çocuk bu konuda ön hazýrlýk diyebileceðimiz bir nitelikle dünyaya gelir. Ýslami söylemin fýtrat diye tanýmladýðý bu nitelik inanma ve tevhide yönelme þeklinde kendini gösterir. Ýþte bu niteliðin bozulmaya uðramadan çocuðun ruhi geliþmesine ve dinî yapýlanmasýna temel teþkil etmesini saðlamak önem arz etmektedir.
Ýslami algýya göre çocuk anne baba elinde Allah’ýn bir emanetidir. Bu emanetin muhafazasý onu besleyip büyütmek ve yetiþtirmek yani onun maddi/biyolojik ve ruhi/manevi ihtiyaçlarýný karþýlamakla gerçekleþir. Ýslam ahlakçýlarýnýn terbiye kavramý ile ifade ettikleri þey budur. Terbiyenin maddi boyutu konusunda elden gelen her þey yapýlýrken manevi boyut daima ihmal edilme riski ile karþý karþýya olagelmiþtir. Böyle bir riske kapý aralamak çocuðun her iki dünya mutluluðuna mal olacak bir sonucu ortaya çýkarabilecektir. Bu sebeple çocuðun terbiyesinden birinci derecede sorumlu olan anne babalar görevleri konusunda önemli nebevi uyarýlara muhatap olmuþlardýr. “Þüphesiz ki Allah Teala kiþinin aile bireyleri hakkýnda sorgusuna varýncaya kadar her sorumluluk sahibi kiþiye sorumluluðundakileri korudu mu, yoksa zayi mi etti diye hesap soracaktýr.” (Müslim, Kader, 22.) uyarýsý bunlardan sadece biridir.
Anne babalarýn ya da onlarýn konumundaki kiþilerin bu önemli görevi gerektiði gibi yerine getirebilmeleri için terbiyenin hem maddi hem de manevi boyutu hakkýnda yeterli bilgi donanýmýna sahip olmalarý gerekir. Eksiklik hissedilen noktalarda tamamlayýcý bilgiler edinilmeli, gerektiðinde iþin uzmanlarýndan yardým istenilmelidir.
Kâinata hâkim olan zamanlama kanunu, zorunlu olarak insan hayatýnda da geçerlidir. Zamanýnda yapýlmayan eylemler ya sonuç alamaz ya da beklenen sonuca ulaþamaz. Çocuðun terbiye konusu iþte bu çerçevede özel bir önem arz eder.
Terbiyenin manevi boyutu günlük hayatýmýzda dinî terbiye diye ifade ediliyor. Ýbadet alýþkanlýðý ve bilinci kazandýrma faaliyetleri dinî terbiyenin kendini gösterdiði pratik alan olarak öne çýkar.
Ýnsanýn dinî yükümlülüklere muhatap olmasýnýn ölçüsü ergenlik çaðýna ulaþmaktýr. Akýl saðlýðý yerinde olarak bu çaða ulaþan çocukrtýk dinî hayatýn içine fiilen girmiþ ve dinî görevleri yerine getirmekle yükümlü olmuþ demektir. Ergenin dinî görevlerini yerine getirmeye baþlayabilmesi için onun daha önceden bilgi, bilinç ve uygulama noktalarýnda hazýr hâle gelmesi gerekir. Bu sebeple ergenlik çaðýndan önce çocuklarýn gerek aile içinde, gerek eðitim kurumlarýnda bilinçli ve planlý bir eðitim sürecinden geçirilmeleri gerekir. Yedi yaþýna geldiklerinde çocuklarýn namaz kýlmalarýný öngören nebevi uyarý (Ebu Davud, Salat, 26.) çocuðun bu yaþtan önce namaz eðitimini almýþ olmasý gerektiðini gösterir. Aksi takdirde çocuktan bilmediði, yapamayacaðý bir þey istenmiþ olacaktýr.
Doðumdan itibaren ilk altý yýl öðrenmenin yoðun olarak yaþandýðý dönemdir. Bu dönemde iþitme ve görme þeklindeki harici uyarýlar çocuðun ruhi, ahlaki ve dinî geliþimi açýsýndan bir temel teþkil eder. Bu dönemden sonra üç dört yýllýk süreç ise öðrenilenlerin uygulamaya geçirilmek istendiði aktif bir süreçtir. Namaz, oruç gibi ibadet alýþkanlýklarýnýn temeli bu dönemde atýlmalýdýr. Dört yaþýndaki çocuklar ibadet ve duayý ilginç bulduklarý için büyüklerini taklit ederek namaz kýlmak, oruç tutmak, dua etmek isterler. Bu yöneliþlerini fýrsat bilerek, verdiði nimetlerden dolayý onlarýn da duyacaðý bir ses tonu ile Allah’a þükretmek, aile fertlerimiz, sevdiklerimiz ve milletimiz için dua etmek onlar üzerinde büyük etki býrakýr. (Bkz. Kerim Yavuz, Çocuk ve Din, Çocuk Vakfý Yay. Ýst. 1994, s.15, 36, 132, 133.)
Dengeli bir ruh geliþiminde Allah ve ahiret inancý temel birer unsur olarak ortaya çýkar. Çocuk Allah fikri ile birlikte, yaþadýðýmýz dünyanýn ötesinde sonsuz bir hayatýn varlýðýndan da haberdar edilmeli ki ibadet kavramýnýn zemini hazýrlanmýþ olsun. Çocuðun “Niçin namaz kýlýyoruz, niçin oruç tutmamýz gerekiyor?” sorularýna algýlayabileceði bir cevap verebilmek için bu gereklidir. Böylece onun, “Çalýþýyoruz, çünkü para kazanmamýz gerekiyor; ibadet ediyoruz, çünkü Allah’ýn hoþnutluðunu, sevgisini kazanmak ve böylece ölüm ötesi hayatta sonsuza kadar mutlu yaþamak istiyoruz.” algýsýný edinmesine yardým edilmiþ olur. Çocuklarýn geçmiþ olaylara olan ilgisinden de yararlanarak, oruç ve namaz ibadetlerinin geçmiþ peygamberlere ve onlarýn ümmetlerine da farz kýlýnmýþ olduðu anlatýlabilir. Öte yandan, oruç tutan insanlarýn yoksullarýn durumlarýný daha iyi kavrayabilecekleri ve böylece onlarýn elinden tutacaklarý söylenebilir.
Alýþkanlýklar herþeyden önce görerek ve taklit ederek kazanýlýr. Çocuk pek çok bilgiyi bu yolla öðrenir ve benimser. Çocuðun örnek alacaðý anne babasý ayný zamanda onun en çok güvendiði kiþiler olduðundan onlarýn dinî tutum ve davranýþlarýný, duygu ve düþüncelerini doðrudan benimser. Taklit edilen tutum ve davranýþlar zamanla özümsenerek çocuðun tabii davranýþlarý olarak ortaya çýkar. Bu bakýmdan çocuðun ibadet hayatý konusunda baþta anne baba olmak üzere aile bireyleri örnek davranýþlar sergilemeli, çocuða kazandýrýlmak istenen ibadet alýþkanlýklarý fiilen aile içinde zaten yaþanýyor olmalýdýr. Çocuðun geliþme ve yetiþme süreci, içinde doðduðu hazýr dünyadan zamanla kendine has bir dünyaya doðru kat ettiði bir süreçtir. Ýþte bu süreçte anne babalar örneklikleri ile çocuðun dünyasýna açýlan birer pencere olmak durumundadýrlar.
Ýbadet alýþkanlýðýnýn kazandýrýlmasý konusunda örnek olma ve usulünce telkin yöntemleri yanýnda, ibadetlere dair ilgi çekici kitaplar okutulmalý; okuma yaþýnda olmayanlar için bu kitaplarý okuyup dinlemeleri saðlanmalýdýr.
Ýbadet yapan çocuk takdir edilmeli, ona itibar gösterilmeli, sevgi ile yaklaþýlmalýdýr. Namaz kýldýðý, oruç tuttuðu için anne babasý ve yakýnlarý yanýnda ayrýcalýklý hâle gelen çocuk, ibadetler sebebi ile Allah’ýn sevgisini kazanma olgusunu daha kolay algýlayabilecektir.
Çocuk farklý ilgi alanlarýnýn etkisi altýnda kalarak ibadet konusuna gerekli ilgiyi göstermeyebilir. Bu durumlarda onu azarlamak ve suçlamak yerine büyüklerin, durumu çocuðun bakýþ açýsý ile deðerlendirmeleri, kendilerini onun yerine koyarak sabýrlý davranmalarý gerekir.
Ýbadet eðitimi pratik olarak namaz ve oruç üzerinden gerçekleþtirilir. Namaz çocukla Allah arasýnda eylemli itaat iliþkisinin, oruç ise eylemsiz itaat iliþkisinin oluþmasýna zemin hazýrlar. Bu sebeple yetiþkinler evde ya da camide namaz kýlarken küçükleri yanlarýna olarak onlara da namaz kýldýrmalý, ramazanda sahura kaldýrarak, iftar sevinç ve heyecanýna onlarýn da ortak olmalarýný saðlamalýdýrlar. Oruç tutan çocuk açlýða dayanamazsa, günün yarýsýný “oruçlu” geçirmesini saðlamak, biraz daha dirençli olabilmesi için çeþitli oyalayýcý yöntemlere baþvurmak mümkündür. Haným sahabilerden Rubeyyi’ binti Muavviz anlatýyor: “Pamuktan yahut boyalý yünlerden oyuncak bebekler yapýyor, oruçlu olan çocuklarýmýzdan biri yemek için aðladýðýnda iftara kadar oyalanmasý için bu oyuncaklarý ellerine veriyorduk.” (Buhari, Savm, 47.)
Hac ibadetini yerine getiren kimseler unutamayacaklarý çok farklý hatýra, duygu ve düþüncelerle yurtlarýna dönmektedirler. Bu sosyopsikolojik ortamýn çocuklarla da paylaþýlmasý onlarýn ruh dünyasýnda ibadet olgusunun kök salmasýnda büyük katký saðlayacaktýr. Özellikle hac ibadetinin yapýldýðý mekân olan Mekke’ye yakýn bölgelerde yaþayan ailelerin, çocuklarýn ibadet hayatýna alýþtýrýlmasý konusunda hac mevsiminden yararlanmak gibi büyük bir imkânlarý vardýr. Bu ibadetin ifasý sýrasýnda büyük kalabalýklarla birlikte yaþanan manevi atmosfer, farklý tecrübeler çocuk üzerinde ibadet kavramýna dair unutulmaz izler býrakýr. Sahabilerin bu fýrsatý iyi deðerlendirmiþ olduklarýnda þüphe yoktur. Said b. Yezid, babasýnýn, veda haccý sýrasýnda Rasulüllah ile birlikte kendisine hac yaptýrdýðýný anlatmakta ve “Ben o zaman yedi yaþýnda idim.” diye eklemektedir. (Buhari, Cezau’s-Sayd, 25.)
Çocuðun ibadet hayatýna uyum saðlamasý için anne babalar olarak fiilen yapmamýz gereken her þeyi yaptýktan sonra bu konuda bizi baþarýlý kýlmasý için Allah’a dua etmemiz, O’nun yardýmýný istememiz gerekir. Sonuçta her güzellik O’nun rahmeti ile gerçekleþiyor. Hz. Ýbrahim’in, “Rabbim! Beni namaza devam eden bir kimse eyle. Soyumdan da böyle kimseler yarat. Rabbimiz! Duamý kabul eyle” (Ýbrahim, 14/40, 41.) þeklindeki duasý bu konuda bize ýþýk tutmaktadýr.
|
