Disiplin, bireye kazandýrýlan alýþkanlýklar yoluyla onu, kendisi ve çevresiyle uyumlu yaþamaya hazýrlama sürecidir. Disiplin, sorumluluðu ve uyulmasý gereken kurallarý öðretecek. Bu kurallar ancak sevgi temeline dayanan bir disiplin uygulamasýyla gerçekleþebilir. Disiplin, sorumluluðun içselleþtirilmesiyle ilgilidir ve “ceza”yla eþ anlamlý deðildir.1Disiplinde amaç, kiþinin öz denetimini saðlayabilmek, yani kendi kendisini denetleyebilme yeteneðini geliþtirmektir. Ayný zamanda da disiplinden anlaþýlmasý gereken, çocuðun toplum tarafýndan kabul gören bir ahlâk anlayýþý ve saðlýklý tutumlar geliþtirmesine yardýmcý olmaktýr.2
Disiplin, çocuk eðitiminin bir parçasýdýr. Bu nedenle çocuðun geliþiminde önemli rol oynar. Disiplin, aile içindeki denge ve düzenin oluþturulmasýnda büyük önem taþýr. Ancak disiplin çoðunlukla "cezalandýrma" ile eþ anlamda deðerlendirilir. Her ne kadar kelime anlamýyla "katýlýk" ve "kuralcýlýk" gibi kavramlarý çaðrýþtýrýyorsa da gerçek anlamda disiplin, çocuðun topluma uyumu üzerine yoðunlaþmakta, davranýþçý yönlendirmeyi amaçlamaktadýr. Öte yandan disiplin, "düzenli ve tutarlý bir hayat" anlamýna da gelmektedir. Disiplin, çocuða istenilen davranýþ ve alýþkanlýklarý öðretmek, kendi kendini denetleme ya da iç denetim demek olan ahlâk geliþimini saðlamaktýr. Bu da dýþtan gelen bir zorlamayla olmaz. Önemli olan içten gelen bir sorumluluk duygusunun oluþturulmasýdýr.
Disiplin, tutarlýlýk ve esneklik gibi bazý ikilemleri içerir. Bir yandan çocuða kurallarýn tutarlý bir þekilde verilmesi gerekir. Öte yandan katý bir þekilde uygulanan kararlar, hoþnutsuzluðun oluþumuna neden olabilir. Çocuklar bazen ebeveynin esnek davranmasýný bekler.3 Bu yüzden disiplin konusunda eþler birbiriyle konuþmalý, ortak bir strateji geliþtirmelidir. Önemli kararlarý mutlaka beraber almalýdýrlar. Arada çeliþkiler ve zýtlýklar olursa çocuk, neyin doðru, neyin yanlýþ olduðunu anlayamaz. Bu durum çocuðun davranýþ olarak kararsýz, çekingen, çeliþkili ve tutarsýz olmasýna yol açar. Anne-babanýn mümkün olduðu kadar birbirlerini desteklemeleri, tutarsýz davranmamalarý, çocuðun yanýnda birbirlerinin uygulamalarýný eleþtirmemeleri gerekir.4 Disiplin, sevgi ve þefkatle beraber olmalýdýr.
Ödül ve Cezada Tutarlýlýk
Anne ve baba, çocuklarýnýn bir davranýþý üzerine ödül ya da ceza vermeye karar verdilerse bunu çocuða açýklamadan önce aralarýnda konuþup, uzlaþýp ortak bir tavýr geliþtirmelidir. Örneðin çocuðun yanýnda iken baba, annenin verdiði cezayý ya da ödülü fazla bulduðunu ifade ederse çocuðun kafasý karýþýr. Aslýnda eðitimde esas olan ödüldür. Ödül yani olumlu pekiþtirme yetersiz kalýrsa cezalandýrma gerekebilir. Güzel bir ceza baský, þiddet, korkutma, tehdit ya da sindirme deðil; kiþiyi sevdiði bir þeyden mahrum býrakmaktýr. Cezaya aðýrlýk verilirse çocuk “Ne yaparsam cezadan kurtulabilirim?” diye düþünür. Hâlbuki çocuðun zihnine þunu yerleþtirmek gerekir: “Doðru olan ne? Doðru olaný yapayým.” Çocuðu suçluluk duygusuyla deðil güven duygusuyla eðitmek gerekir. “Ceza almamak için deðil, doðru olduðu için bunu yapacaksýn ama yapmazsan bir bedel ödeyeceksin” diyen ve bunu tutarlý bir þekilde uyguluyabilen aileler daha saðlýklý çocuklar yetiþtirir.5
Ceza ve ödül yöntemi, Ýslâm eðitim sisteminin benimsediði önemli bir eðitim metodudur. Cennet ve cehennem, ceza ve ödülle ilgili Kur’ân âyetleri, Peygamberlerin sakýndýrdýðý ve yönlendirdiði iþler, bu yöntemin Ýslâm eðitim sisteminde ne denli geniþçe kullanýldýðýný gösteren birer göstergesidir. Yüce Allah, kitabýnda þöyle buyuruyor ''Ýman edip sâlih ameller iþleyenlere, kendileri için; altýndan/zemininden ýrmaklar akan cennetler olduðunu müjdele!' 6 Bir çok þekilde ödüllendirme yapabilirsiniz. Bazen dertleþerek, bazen sevgi dolu bir sözcük söyleyerek, bazen bir gülücük, bir hikâye anlatmak veya bir kitap almak, þeker veya bir oyuncak almak, not defteri, top, kalem, madalya veya âferin demek, takdir etmek, kusursuz birer ödül olabilir. Bir baba, anne, kardeþ, arkadaþ ya da bir öðretmen olarak, ödüllendirmek istediðiniz kiþinin durumunu ve ödüllendirme sebebini göz önünde bulundurarak, birçok þekilde karþýnýzdaki insaný ödüllendirebilirsiniz.
Çocuða Dayak Atmalý mý?
Dayak, çocuklarý disiplin altýna alabilmek için sýk kullanýlan metodlardan biridir. Yetiþkinler çocuk üzerinde otorite kurabilmek için bazen biraz daha düþünüp daha iyi yollar aramaya gerek görmeden, bazen de doðru terbiye yolunu bulmakta yetersiz kalarak dayaða baþvururlar. Bu tür disiplin ülkemizde çok uygulanýr. Ancak bu usulün zayýf vicdan ve ahlâk geliþimine yol açtýðý bilinmektedir. Dayak "cennetten çýkma" deðildir. Bugünün insaný baðýmsýz düþünebilmek, her duruma uyacak esnekliðe sahip olmak zorundadýr. Dayakla büyüyen çocuk esnek olmaz, katý olur.
Çocuðu döverek veya þiddet kullanarak cezalandýrmak çocukta zayýf vicdan geliþmesine yol açar. Çünkü:
• Bir kere, çocuk bir yaramazlýk yaptýðý zaman dayak yerse, yaptýðýnýn karþýlýðýný ödemiþ demektir. Yaptýðýný tamir etmek ve onun kötü sonuçlarýný düzeltmek için düþünmesine veya baþka bir þey yapmasýna gerek kalmamýþtýr.
• Dövülmek çocukta ana-babaya karþý kýzgýnlýða yol açar. Dolayýsýyla çocuk kendi yaptýðýnýn kötü bir þey olduðunu öðrenip kendini suçlu göreceðine, kendini döveni suçlar. Suçluluk hissetmek yerine maðdur ve suçlayan durumuna geçer.
• Çocuk ana-babasýnýn davranýþýný taklit edip problemlerini saldýrganlýkla çözmeye çalýþýr, kýzdýðý zaman o da bir baþkasýný döver. Böylece fizikî ceza, çocuða vicdanlý olmamayý öðretir. Dayaða alýþan çocuk, baþkalarýyla sürtüþmesini sözle halledemez; o da dayaða, dövüþe, þiddete kolayca baþvuran biri haline gelir.7
Çocuk terbiyesinde dayaðýn, tokadýn hiç yeri yok mudur? Arada ufak bir tokadýn bu tarz þiddetten farklý olduðunu da söyleyelim. Bazen birçok aile, son çare olarak çocuðuna “bu kadar yeter artýk!” demenin bir yolu olarak bir tokat atmayý faydalý bulabilir. Her þey darmadaðýn olduysa ve yapacak baþka birþey kalmadýysa; bu, çocuðun çok ileri gittiðini gösteren þok edici bir taktik olabilir. Çok kullanýlýrsa bu yolun etkisinin kaybolacaðýný da unutmayalým.8
Sonuç
Çocuða ceza vermeden önce onu dinlemeli. Bu þekilde kendisine savunma imkâný tanýmak, ona yapýlacak haksýzlýðý da önlemiþ olur. Bu tarz davranma ile çocuðun cezayý daha kolay kabullenmesi saðlanýr. Önleyici tedbir olarak, ne istenildiði çocuða açýk açýk belirtilmelidir. Çocuk eðitiminde amaç, çocuðun kendi kendine yetmesi ve kendi kendine karar vermesini saðlamaktýr. Çocuk eðitiminde güven esas olursa, diyaloglar iyi iþlerse, korku, ceza ve dayaða gerek kalmayacaktýr.
Dipnot
1. Prof. Dr. Haluk Yavuzer, Çocuðu Tanýmak ve Anlamak, s. 10
2. Mevlana Çakýral, Gelin Anne-Baba Olalým, s. 100
3. Prof. Dr. Haluk Yavuzer, Çocuk Eðitimi El Kitabý, s. 91-92
4. Prof. Dr. Sefa Saygýlý, Çocuk Psikolojisi, s. 69-70
5. Prof. Dr. Nevat Tarhan, Makul Çözüm, s. 42-43
6. Bakara, 2/25
7. Prof. Dr. Sefa Saygýlý, Davranýþ Bozukluklarý, s. 50-51
8. Prof. Dr. Sefa Saygýlý, Çocuk Yetiþtirmek, s. 95
|
