Komplekslilik iki kısma ayrılır; Bunlar aşağılık kompleksi ve yükseklik komleksidir.
AŞAĞILIK KOMPLEKSİ
Genellikle çocukluk yaşlarından itibaren aşağılanan, hor görülen, anne ve babası tarafından işe yaramaz diye adlandırılan, bundan dolayıda birçok konuda başarsız olan, kendi öz kişiliği gelişmemiş, adeta ezik insanlardır. Küçük yaşlardan itibaren arkadaşları ile arasındaki mesafe negatif olarak açılan, okuldaki derslerde her zaman çok iyi olamayan, bundan dolayı hocalarınında pek iyi gözle bakmadığı insanlarda aşağılık kompleksi daha çok görülür. Bu durum kişide ilerki yaşlarda öz güven eksikliği ve buna bağlı olarakta bir işi yapmaya karşı doğal bir isteksizlik ve “ben bunu herhalde beceremem” düşüncesinin o kişide yeşermesidir.
Tüm problemli hallerde olduğu gibi, aşağılık kompleksi olan insanlarda da bu özellikler bir anda oluşmaz. Çoğunlukla bu hastalık, kişinin çocukluk yaşlarından itibaren oluşmaya başlar.
Çok yakın çevresi bu insanın psikolojik ve sosyolojik gelişiminde olumsuz ve bilinçsiz bir baskı uygulamışlarsa, kişide bu tür problemler belirecektir. Aşağılık kompleksi olan insanlar, kendisini kesinlikle beğenmeyen insanlardır. Yaptığı hiçbir işin doğru yada iyi olduğuna inanmazlar. Kendisini sürekli eleştiren, kendi öz benliğiyle arası iyi olmayan insanlardır. İnsanların kendisine olan yerli ve yersiz en ufak bir eleştiri ve düşüncesini çok ciddiye alıp günlerce etkisinden kurtulamazlar. Çok duygusal ve hüzünlü (yaralı) insanlardır. Muhabbete ve sevgiye çok ihtiyacı olan insanlardır. Uzun vadeli plan ve programları, ileriye dönük idealleri fazlaca olmayan insanlardır. Sürekli eziklik duygusu içersinde bulunduklarından dolayı insanlara hep aşağıdan bakarlar. Çevresindeki herkezi gözünde büyüten, onları oldukça iyi ve başarılı bulan insanlardır. Ne kadar uğraşırlarsa bilinçaltlarındaki eziklik duygusunu atamayacaklarını sanırlar. Aslında bu onların yanılma noktalarıdır. Çünkü o insanlar eğer kendilerini sürekli azarlayan ve aşağılayan anne ve babadan dünyaya gelmemiş olsalardı, belkide içinde bulunduğu bu olumsuz durum onun üzerinde olmayacaktı. İşte bu yüzden, kişiye sonradan dahil olan tüm olumsuzluklar, sıkı bir mücadele ile kişinin üzerinden atılabilir. Bunun için kişi kendisine tam objektif bakabilmelidir. Objektif olarak yukarıdan kişi kendisine baktığında görecektir ki kendisi sandığı kadar aşağılarda değildir. Onunda diğer insanlar gibi değerli ve güzel yönleri vardır. Hatta aşağılık duygusu içersindeki birçok insanda ilginçtir, birçok insandan daha güzel özellikler vardır. Bunların ortaya çıkabilmeleri için kişinin samimi bir dosta ihtiyacı vardır. Kişide kendine olan güvenin yerine gelmesi gerekmektedir. İyi bir dost kişinin kendisine olan öz güveninin yerine gelmesinde çok önemli bir rol oynayacaktır.
YÜKSEKLİK KOMPLEKSİ
Kişinin kendisini çok önemli ve çok değerli görmesidir. İnsanın ilişkilerini kişinin buna göre şekillendirmesidir.
Aşağılık kompleksi insanlarda olduğu gibi yine bu hastalıkta aileden başlar. Genellikle şımartılmış, her istediği yapılmış ailelerin çocukları ve yüksek gelir gurubuna dahil ailelerin çocukları yükseklik kompleksine daha çok yatkındırlar. Onlar çocukluğundan beri çok iyi ortamlarda yetişmiş, her istediği yapılmış, arzu ettiği herşey kendisine sunulmuş insanlardır. Aşağılık kompleksi olan insanların aksine, egosu sürekli şişirilmiş ve şımartılmış insanlardır. Küçük yaşlardan itibaren yaptığı her iş çok doğru ve başarılı gibi davranılmış, sürekli alkışlanmış insanlardır.
Bir insan bulunduğu her ortamda hep el üstünde tutulursa o kişide zamanla yüksiklik kompleksi oluşacaktır. Kendisini hep üstte, etrafındakileride kendisinden her zaman altta ve yetersiz görecektir. Çoğunlukla gururlu ve kibirli insanlardır. İnsanlarla iyi geçinmeyi onlara yardımcı olmayı pek sevmezler. Sürekli emir kipiyle konuşmayı severler. Her şeyin en iyisini ve en kalitelisini almak isterler. (Bu özellik aşağılık kompleksi olan insanlardada vardır.) Asla sabırlı ve alçak gönüllü insanlar değildir. Keyfine ve kendisine çok düşkün insanlardır. Kendini ve yaptıklarını anlatmayı çok severler. Bundan ilginç bir haz duyarlar. Her zaman üstün olduğunu vurgulamaya çalışırlar. Hayalkırıklığı yaşamayı hiç sevmezler. Herşeye sahip olmak isterler. Eleştirilmeye hiç gelemezler. Her zaman gücün ve paranın ve itibarın peşinde koşarlar. Çoğunlukla kalbi katı insanlardır. Allah’(c.c) ın sevmediği insan gurupları içersinde yer alırlar. Oldukça nefsi ve bireysel insanlardır.
Böyle bir halden kişinin kurtulabilmesi için öncelikle noksan olduğunu hatırlaması gerekir. Kalbi duygular ve özellikle mütevazilik kişinin gündemine girmelidir İnfak ve yardımlaşma o kişide artık hayatının bir parşası olmalıdır. İlmi sohbet çalışmalarını terketmemek, Kur’an’ı düşünerek okumak, Resul’un (s.a.v.) ve güzel arkadaşlarının alçak gönüllü hayatlarını görmek, kişi için yeterli bir ilaçtır.
Ayrıca bu olumsuz durumdan kurtulabilmek için içten dua etmeyi de ihmal etmemelidir.
